Zatrzymanie

Na początku, należy przypomnieć, iż zatrzymanie jest uprawnieniem organów postępowania przygotowawczego (np. policji, CBA, ABW), które ingeruje w konstytucyjne prawa i wolności jednostki, dlatego powinno być stosowane ze szczególną ostrożnością, poszanowaniem godności, humanitaryzmem oraz przede wszystkim jedynie w sytuacjach kiedy zastosowanie innych środków byłoby oczywiście niewystarczające, czyli w przypadkach gdy dokonanie zatrzymania jawi się jako niezbędne.

Zatrzymanie należy rozumieć jako środek przymusu polegający na krótkotrwałym pozbawieniu wolności, który służy przede wszystkim uniemożliwienie przemieszczania się, kontaktowania z innymi osobami oraz podejmowania innych czynności mogących utrudnić
postępowanie. W związku z tym, głównym celem zatrzymania jest zapewnienie prawidłowego toku postępowania.

Prawidłowe zatrzymanie możliwe jest w przypadku wystąpienia łącznie dwojakiego rodzaju przesłanek. Tym samym, każdorazowo konieczne jest zaistnienie uzasadnionego przypuszczenia, że osoba podejrzana popełniła przestępstwo. Wskazuje się, iż przypuszczenia takiego nie należy rozumieć jako pewnych i sprawdzonych danych co do potencjalnego sprawcy przestępstwa, przypuszczenie to nie może być jednak w pełni dowolne, ponieważ każdorazowo powinno opierać się na konkretnych okolicznościach lub jeszcze lepiej – dowodach.

Jednakże, podejrzenie takie, samo w sobie nadal nie jest wystarczającym powodem do zatrzymania osoby podejrzanej. Dopiero łączne wystąpienie podejrzenia popełnienia przestępstwa wraz z jedną z alternatywnych przesłanek uprawnia funkcjonariuszy do dokonania zatrzymania. Tymi właśnie przesłankami alternatywnymi są:

• obawa ucieczki lub ukrycia się osoby podejrzanej (jako przykład podaje się np. podjęcie próby ucieczki, która zostaje następnie udaremniona lub dotychczasowe niestawiennictwo na wezwania),
• możliwość zatarcia śladów przestępstwa (np.  poprzez spalenie zakrwawionego ubrania),
• niemożność ustalenia tożsamości (np. brak dokumentu tożsamości lub gdy jego prawdziwość budzi uzasadnione wątpliwości),
• zaistnienie przesłanki do przeprowadzenia postępowania przyśpieszonego.

Przy czym, podkreśla się, iż obawa co do zaistnienia jednej z ww. przesłanek nie może być obawą abstrakcyjną, istniejącą jedynie w wyobraźni funkcjonariusza.

Poza koniecznością zaistnienia przyczyny faktycznej oraz podstawy prawnej pozwalającej na dokonanie zatrzymania, pomijając problematykę tak oczywistą jaką jest bezwzględna potrzeba poszanowania elementarnych praw człowieka, dla prawidłowości zatrzymania konieczne jest także spełnienie przez funkcjonariuszy szeregu wymogów techniczno-formalnych.

Po pierwsze, funkcjonariusz podczas zatrzymania powinien podać swój stopień służbowy, imię i nazwisko oraz podstawę prawną i przyczynę dokonania czynności.

Ponadto podczas zatrzymania należy poinformować osobę podejrzaną o przyczynach zatrzymania i przysługujących jej prawach, m. in.: prawie do skorzystania z pomocy adwokata lub radcy prawnego, bezpłatnej pomocy tłumacza (jeżeli nie włada w wystarczającym stopniu językiem polskim), możliwości złożenia oświadczenia lub odmowy jego złożenia, otrzymania odpisu protokołu zatrzymania, dostępu do pomocy medycznej, zawiadomienia osoby najbliższej oraz pracodawcy, złożenia zażalenia na zatrzymanie do właściwego Sądu Rejonowego, prawie do kontaktu z urzędem dyplomatycznym lub konsularnym państwa, którego jest obywatelem, a także prawie do zwolnienia po ustaniu przyczyn uzasadniających zatrzymanie albo po upływie 48 godzin bez przekazania osoby zatrzymanego do dyspozycji sądu.

Pouczenie sporządzone zgodnie ze wzorem wynikającym z rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 3 czerwca 2015 r. należy wręczyć osobie zatrzymanej na piśmie, otrzymanie go powinno zostać potwierdzone podpisem wraz ze wskazaniem daty jego otrzymania. Funkcjonariusze dokonujący zatrzymania są także każdorazowo obowiązani do wysłuchania zatrzymanego, rozumianego jako umożliwienia mu swobodnego wypowiedzenia się co do kwestii zatrzymania. Odpowiednie pouczenie osoby zatrzymanej jest warunkiem niezbędnym dla prawidłowości dokonania zatrzymania.

Z zatrzymania należy sporządzić protokół zawierający m. in. dane funkcjonariusza dokonującego zatrzymania, dane samego zatrzymanego, czas i miejsce czynności, przyczynę zatrzymania, oświadczenia zatrzymanego oraz adnotację o dokonanym pouczeniu.

O dokonaniu zatrzymania należy każdorazowo zawiadomić prokuratora, który sprawuje nadzór nad jego prawidłowością. Z kolei sąd prawidłowość zatrzymania będzie badał jedynie w przypadku złożenia na nie zażalenia.

Niezwłocznie po dokonaniu zatrzymania, funkcjonariusze powinni przystąpić do zbierania niezbędnych danych w celu możliwie jak najszybszego wyjaśnienia sytuacji osoby zatrzymanej. Należy bowiem podkreślić, iż co do zasady zatrzymanie powinno nastąpić jedynie na okres czasu konieczny do dokonania niezbędnych czynności. Wskutek przeprowadzenia ww. czynności dalsze zatrzymanie może okazać się bezzasadne, ponieważ np. zabezpieczono już ślady przestępstwa. W takim wypadku należy natychmiast zwolnić zatrzymanego. Jeżeli z kolei okazałoby się, iż dowody zebrane podczas przeprowadzonych czynności wskazują na duże prawdopodobieństwo popełnienia przestępstwa oraz istnieją przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania – policja występuje do prokuratora o skierowanie wniosku o zastosowanie tego środka zapobiegawczego do sądu.

Jak już wspomniano, osoba podejrzana powinna w ciągu 48 godzin od dokonania zatrzymania zostać przekazana do dyspozycji sądu wraz z wnioskiem o zastosowanie tymczasowego aresztowania, w przeciwnym wypadku należy ją zwolnić. Zwolnienie zatrzymanego powinno nastąpić także w przypadku ustania przyczyn uzasadniających zatrzymanie, niedoręczenia mu postanowienia o zastosowaniu wobec niego tymczasowego aresztowania w ciągu 24 godzin od przekazania go do dyspozycji sądu oraz każdorazowo na polecenie sądu lub prokuratora. Wskazuje się, iż czas zatrzymania należy obliczać od chwili faktycznego dokonania czynności.

Przepisy obowiązującego prawa nie regulują w sposób szczegółowy wszystkich kwestii incydentalnych związanych z zatrzymaniem osoby, takich jak np. dostęp do wody pitnej dla zatrzymanego. Mając na względzie możliwą złożoność zaistniałych stanów faktycznych, a także absolutnie elementarny charakter umożliwienia zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych wobec godności człowieka, przyjęte rozwiązanie wydaje się być mimo wszystko prawidłowe. Jako zbyt idealistyczne jawi się bowiem przekonanie, zgodnie z którym, litera prawa mogłaby zapobiec karygodnym i oczywiście niedopuszczalnym zachowaniom, jakie miały mieć miejsce chociażby w przytoczonym na wstępie, przypadku zatrzymania aktywistki „Babci Kasi”. Na Jedynym remedium na uniknięcie takich incydentów zdaje się być zrozumienie, iż zarówno zatrzymany lub aresztowany pozostają nadal przede wszystkim drugim człowiekiem, którego przyrodzona godność wymaga szacunku oraz dobrego traktowania, także albo tym bardziej,  ze strony funkcjonariuszy aparatu państwowego.

Podsumowując, zatrzymanie należy uznać za prawidłowe dopiero po łącznym spełnieniu omówionych wyżej warunków, a wszelakie odstępstwa potencjalnie mogą stanowić podstawę skutecznego zażalenia do sądu.

aplikant adwokacki Ada Werbel